رفتارهای اخلاقی و اجتماعی امام رضا

رفتار در منزل

همان گونه که موقعیت و جایگاه والا و ارزشمند امام رضا علیه السلام اقتضا می کند، زندگانی آن بزرگوار برای پیروانش الگو و اسوه بود. بنابراین اگر کسی بخواهد زندگی خود را براساس دستورات اسلام تطبیق دهد، باید به شیوه های عمل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و پیشوایان معصوم علیهم السلام رفتار نماید. که از آن جمله ستاره ی هشتم آسمان ولایت، امام علی بن موسی الرضا علیه السلام می باشد که با سخن و رفتارش در پی ارشاد و اصلاح جامعه بود که به برخی از این درس آموزی ها در این قسمت با عنوان «رفتار در منزل» اشاره می نماییم.

برنامه ریزی

حضرت رضا علیه السلام در ارشادات و راهنمایی های خود می کوشید زندگی مردم را نظام دار سازد. از این رو به موضوع برنامه ریزی و تدبیر در معیشت و تعیین برنامه توجه کامل داشت.

دستوران زندگی ساز و نظام بخش آن بزرگواران فراوان است. در یکی از آن دستورات برای برنامه ی زندگی چنین می فرمایند:

1ـ بخش از آن را برای ارتباط و راز و نیاز با خداوند قرار دهید.

2ـ بخشی دیگر را برای امور معاش و گذران زندگی تنظیم نمایید.

3ـ قسمتی را برای معاشرت با دوستان مورد اعتماد و آن ها که عیب شما را معرفی می نمایند و در باطن با شما اخلاص می ورزند قرار دهید.

4ـ بخش نهایی را برای بهره گیری از لذات مشروعتان قرار دهید. زیرا با استفاده از این اوقات است که شما قادر به تلاش در زمان های دیگر خواهید شد.

* تحف العقول صفحه ی 287 ؛ مستدرک الوسایل جلد 2 صفحه ی 423 ؛ بحارالانوار جلد 17 صفحه ی 208

در روایت دیگری در همین راستا چنین سفارش می نمایند:

برای فرد با ایمان سزاوار است (در صورت توانایی داشتن) در زمستان از خوراک افراد خانواده بکاهد و به وسایل گرمایی آنان بپردازد.

* روضة المتقین جلد 6 صفحه ی 260

در روایت دیگری فرمود: هرگاه انسان خوراک سال خود را ذخیره نماید، پشت وی از بار زندگی سبک می شود و آسوده خاطر می گردد.

امام باقر و امام صادق علیهم السلام تا زمانی که غذای سال خود را ذخیره نکرده بودند، خانه یا ملکی نمی خریدند.

* روضة المتقین جلد 6 صفحه ی 260

کارکردن برای مخارج

از دیدگاه امام رضا علیه السلام کار و کوشش برای تامین نیازهای خانواده شعبه ای از جهاد به شمار می رود و فرد تلاشگر به عنوان مجاهد راه خدا و گاهی برتر از آن شناخته شده است. از این رو می فرماید:

کسی که برای رفع نیازمندی خانواده کار و تلاش می کند و به دنبال کسب مال می رود، دارای پاداشی بزرگتر از مجاهد در راه خداوند است.

* فروع کافی جلد 5 صفحه ی 89

انجام کارهای خود

امام رضا علیه السلام که همواره به امر هدایت و ارشاد و رهبری و جهت دهی مردم می پرداخت، از کارهای شخصی خود نیز غافل نبود. از این رو نقل شده است:

در زمان خلافت هارون به دور از شان و موقعیت امامت در میان مردم آشکار می شد و برای خرید لوازم منزل خویش به بازار می رفت!

* عیون اخبار الرضا علیه السلام جلد 2 صفحه ی 205

حسن وشاء گوید:

روزی بر امام رضا علیه السلام وارد شدم. آفتابه ای نزد حضرت بود. امام علیه السلام برای وضو گرفتن آماده می شد. نزدیک شدم تا آب بریزم تا آن حضرت وضو بگیرد. امام فرمود: ای حسن! این کار را انجام نده.

از امام پرسیدم: چرا مرا از انجام آن باز می دارید؟ آیا ثواب بردن من را نمی پسندید؟

امام فرمود: تو پاداش می گیری؛ اما من ناراحت می شوم.

از امام پرسیدم: چگونه چنین خواهد شد؟

فرمود: آیا نشنیدی که خداوند می فرماید: فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صاحال و لایشرک بعبادة ربه احدا ؛ هر کس به لقا و رحمت پروردگار امیدوار است باید نیکوکار شود و هرگز در پرستش خدا احدی را با او شریک نگرداند.

* سوره ی مبارکه ی کهف آیه ی 110

امام علیه السلام در ادامه فرمود: وضو گرفتن من برای نماز عبادت است، پس در این حال من کراهت دارم که در کار عبادت برای خدا شریکی قرار دهم.

* اصول کافی جلد 3 صفحه ی 69

پرهیز از تحمیل نظر خود

یک فرد شایسته همواره در این فکر و اندیشه است و تا جایی که می تواند تلاش کند، خواسته های مشروع خانواده ی خود را برآورده سازد و از تک روی و تحمیل کردن دیدگاه خود بر دیگران پرهیز دارد و افزون بر آن، خود را در مشکلات فراوانی گرفتار می سازد، تا خانواده اش بیشتر بهره مند شوند.

ابراهیم بن عباس گوید:

هیچ گاه علی بن موسی الرضا علیه السلام را ندیدم که به کسی در سخن خود ظلم و ستم نماید.

* عیون اخبار الرضا علیه السلام جلد 2 صفحه ی 184 ؛ بحارالانوار جلد 49 صفحه ی 90

لباس پوشیدن در منزل

لباس مظهر ظاهری انسان می باشد، پس نمی توان نسبت به آن بی تفاوت بود. امام رضا علیه السلام بدین سبب توجه داشت و به گونه ای که برخی عیب جویان آن حضرت را متهم کردند.

آن حضرت در محیط خانه لباس عادی و خشن و جامه ای غلیظ و درشت می پوشید و هیچ گاه لباس نرم و ابریشمی نمی پوشید. اما هنگامی که در میان مردم ظاهر می گشت، لباس بهتری می پوشید. به گونه ای که نوع لباس آن حضرت را در بیرون از منزل خز و طیلسان (جامه ی گشاد و بلند) یاد کرده اند.

* بحارالانوار جلد 49 صفحه ی 91

غذا خوردن با اعضای خانواده

یکی از جلوه های مردم دوستی آن حضرت این بود که سعی داشت هرگز تنها غذا نخورد. از این رو، هر کس را که در آن اطراف بود، به خوردن غذا دعوت می کرد.

* بحارالانوار جلد 49 صفحه ی 101

ایشان به هنگام خوردن غذا دستور می داد سفره می گسترانیدند و همه ی افراد را از غلامان و خادمان و نیز مهمانان را بر سر یک سفره جمع می کرد، و حتی میرآخور اسبان را هم بر سر همان سفره می نشاند و با آنان غذا می خورد.

* بحارالانوار جلد 49 صفحه ی 161

آداب غذا خوردن

دین اسلام برای همه ی موارد شندگی دستورات لازم را یادآور شده است که نمونه ی آشکار آن را می توان در زندگانی پیشوایان معصوم علیهم السلام مشاهده کرد. از آن جمله آداب غذا خوردن و نوع غذا می باشد که در سیره ی رفتاری امام رضا علیه السلام یادآور شده اند.

امام رضا علیه السلام آهسته غذا می خورد و هم چنین کم غذا می خورد. که از نظر بهداشتی قابل توجه می باشد.

* عیون اخبار الرضا علیه السلام جلد 2 صفحه ی 376 ؛ بحارالانوار جلد 49 صفحه ی 113

هم چنین آن حضرت دستور می داد که در سفره ی وی نمک باشد و خوردن غذا را با نمک شروع می کرد و اگر غذای وی داغ و گرم بود از خوردن آن خودداری می نمود.

* بحارالانوار جلد 66 صقحه ی 400

شخصی به نام نذار گوید:

دیدم امام رضا علیه السلام پیش از خوردن غذا دست خود را با دستمال خشک نمی کرد و هنگامی که غذا را می خورد، دست خود را می شست و با دستمال خشک می کرد.

* اخبار و آثار حضرت رضا علیه السلام صفحه ی 68

فرش و لوازم منزل

خانه ی امام رضا علیه السلام و اعضای وابسته ی آن تا اندازه ای وسیع بود. گرچه کاخ هم نبود، زیرا به سبب تشکیل کلاس های درس که در خانه ی آن حضرت برگزار می شد، افراد فراوانی رفت و آمد می کردند.

برخی از تاریخ نگاران وضع فرش خانه ی آن حضرت را این گونه توصیف کرده اند که آن بزرگوار در تابستان بر روی حصیر می نشست و در زمستان بر روی فرش های پشمی و مویین می نشست.

* بحارالانوار جلد 49 صفحه ی 89

گرچه برخی دیگر نوشته اند: فرش زیر پای امام پلاس بوده است. که در واقع آن هم نیز چیزی جز همان پارچه های پشمین نبوده است.

* عیون اخبار الرضا علیه السلام جلد 2 صفحه ی 178

اما درباره ی دیگر لوازم منزل آن حضرت، تاریخ چیز دقیق و روشنی را بیان نکرده و وسیله ی زینتی خاصی یا اسباب و ابزار گران بهایی را نشان نمی دهد که البته حق نیز همان است.

مشورت کردن

از دیگر کارهای حضرت رضا علیه السلام در منزل، مشورت کردن با افراد خانواده، حتی با برخی از غلامان و خدمتگزاران بوده است.

معمر بن خلاد گوید:

یکی از غلامان امام رضا علیه السلام به نام «سحر» درگذشت. امام به معمر فرمود: فرد با فضیلت و امانتداری را به من معرفی کن.

معمر در پاسخ گفت: من کسی را به شما معرفی نمایم؟

امام علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با یارانش مشورت می کرد. آن گاه درباره ی آن چه می خواست تصمیم می گرفت.

* محاسن برقی صفحه ی 601

حسن بن جهم گوید:

گروهی خدمت امام رضا علیه السلام بودیم. ایشان یادی از پدر بزرگوارش کرد و فرمود: با این که عقل او بر تمام مردم برتری داشت و هیچ عقلی با او برابری نمی کرد، با این حال در بسیاری از وقت ها با یکی از غلامان سیاه پوست خود مشورت می کرد. به آن حضرت گفته شد: آیا با چنین کسی مشورت می کنی؟ در پاسخ فرمود: چه بسا دای تبارک و تعالی مشکلی را با زبان چنین شخصی برطرف نماید.

بسیاری از اوقات، درباره ی مزرعه یا باغ، آن حضرت را راهنمایی می کردند که آن بزرگوار بدان پیشنهادها عمل می کرد.

* عیون اخبار الرضا علیه السلام جلد 2 صفحه ی 29 ؛ بحارالانوار جلد 75 صفحات 19 و 98 و 254